Amarna Dönemi

Amarna, Akhenaten (MÖ 1353-1336) döneminde ülkenin başkenti olan eski Mısır kentinin Arapça adıdır. Kent resmi olarak keşfedildiğinde bölgede yaşayan Beni Amran kabilesi olarak adlandırılan Tell el-Amarna olarak bilinir.

Amarna, Akhenaten’nin ismini ve başarılarını tarihe silmeyi amaçlayan firavun Horemheb‘in (MÖ 1320-1292 civarı) emriyle yok edildi. Daha sonra kalıntıları yüzyıllarca Nil Nehri tarafından ovada uzanmış ve yavaş yavaş yakınlarda yaşayan başkaları tarafından yeniden inşa edilmişti.

Adalet tanrıçası Ma’at

Ankhenaten iktidara geldiğinde – tüm kralların olduğu gibi – topraktaki maatın (uyum ve denge) korumasından dolayı güçlü bir kraldı. Maat yaşamın tüm yönlerinin gerektiği gibi uyumlu bir şekilde işlev görmesini sağlayan kültürün merkezi değeriydi. Yaratılışın başlangıcında ortaya çıktı ve doğal olarak bir kralın maatı gözlemlemesi ve bakımı geleneksel ayinler ve ritüeller aracılığıyla tanrıların uygun şekilde saygı duyulmasına dayanıyordu.

Ankhenaten

Akhenaten başlangıçta bu uygulamaya devam etmesine rağmen saltanatının beşinci yılında (MÖ 1348) eski Mısır dinini kaldırdı, tapınakları kapattı ve insanlara tek tanrılı bir vizyon getirdi. Bu yenilik tektanrıcılığa inananlar tarafından son yüz yıldır desteklenmesine rağmen, Mısır ekonomisini (tapınaklara büyük ölçüde dayanan) sakatladı, kralı dış işlerden uzaklaştırdı, orduyu durgunlaştırdı ve Mısır’ın komşu topraklar arasında önemli statü kaybıyla sonuçlandı.

Tutankhamun – Tutankhaten

Bu nedenlerden dolayı Akhenaten’nin oğlu ve halefi Tutankhamun (MÖ 1336-1327) Mısır’ı geleneksel dini uygulamalara geri döndürdü ve babasının tektanrılığını reddetti. Ancak Mısır’ın restorasyonunu tamamlayacak kadar uzun yaşamamıştı ve bu Horemheb tarafından gerçekleştirildi. Mısır’ın tarihindeki bu dönem Amarna Dönemi olarak bilinir ve genellikle Akhenaten’in Horemheb’in saltanatı reformlarından tarihlendirilir: MÖ 1348 – MÖ 1320.

Akhenaten’ın gerçek tanrısı güneşin ışığıydı ve tüm yaşamı sürdürüyordu. Diğer tanrıların aksine Aten insanın endişelerinin üzerindeydi ve hiçbir insani zayıflığa sahip değildi. Akhenaten Aten’e Büyük İlah derdi ve tanrısı kıskanç, depresif veya kızgın olamaz ya da dürtü üzerinde hareket edemezdi; sadece var oldu ve bu varlıkla diğer her şeyin var olmasına neden oldu. Bu güçlü ve hayranlık uyandıran bir tanrı başka herhangi bir tanrının yeniden yapılanmış tapınağında ve hatta diğer tanrılara ibadet eden herhangi bir şehirde ibadet edemezdi; sadece şeref ve hayranlığı için inşa edilmiş yeni bir şehre ihtiyaç duyuyordu.

Bu şehir kuzeydeki geleneksel başkentleri Memfis’in ile güneydeki Teb’in ortasında inşa edilen Akhetaten idi. Kuruluşunun hikayesini anlatması için çevresi sınır dikilitaştaşlarıyla çevrildi. 

Diğer dikilitaşlar ve yazıtlar kentin kuruluşunun tamamen Akhenaten’nin Mısır kralı olarak değil birey olarak inisiyatifi olduğunu açıkça ortaya koyuyor. Mısır Yeni Krallığı’nın bir firavunu (MÖ 1570 – c. 1069) kraliyet adına bir şehir veya tapınak inşa etmek, dikilitaşlar ve anıtlar dikmek ve özel tanrısının ihtişamı için bir komisyon düzenler. Bu projeler ulusa toplu olarak fayda sağlayacaktı sadece krala değil. Akhenaten’nin şehri ona sadece tanrısı için ayrıntılı bir kutsal bölge sağlamak amacıyla inşa edilmiştir.

Amarna Şehri

Akhetaten şehri, Nil’in doğu kıyısında, Assiut’un yukarısındaki kıyı ve uçurumlar arasında altı milden fazla bir alana kuruldu. Bazı sınır stelleri doğrudan uçurumlara oyulmuş diğerleri şehrin uzak tarafında durmuştur. Dört ana ilçesi; Kuzey Şehri, Merkez Şehir, Güney Mahalleleri ve Kenar Mahalleleri.

Kuzey Şehri konukların alındığı ve Aten‘e ibadet edilen Kuzey Sarayı’nın etrafına inşa edildi. Kraliyet ailesi sarayın arkasındaki dairelerde yaşıyordu ve Delta bölgesinin doğurganlığını gösteren açık hava sahneleriyle boyanmış en zengin odalar içinde yaşadığı düşünülen Aten‘e ithaf edildi. Sarayın Aten‘e hoş geldin jesti olarak Akhetaten’deki binaların ortak bir özelliği olan çatısı yoktu. Çünkü Aten (yani güneş) bütün odalara girmeliydi.

Orta Şehir, Büyük Aten Tapınağı ve Küçük Aten Tapınağı çevresinde tasarlanmıştır. Burası yöneticilerin çalıştığı ve yaşadığı kentin bürokratik merkeziydi.

Güney Mahalleleri, zengin seçkinlerin yerleşim bölgesiydi. Büyük mülkler ve anıtlar içeriyordu.

Kenar Mahallelerde, tarlalarda ve nekropolün mezarlarında çalışan köylü çiftçiler yaşıyordu.

 

AMARNA MEKTUPLARI

Amarna Mektupları, 1887 yılında Akhetaten’de gübre için kazı yapan yerel bir kadın tarafından keşfedilen çivi yazısı tabletleridir. Mısır kralları ile yabancı ulusların krallıkları arasındaki yazışmalar ile döneme ait resmi belgelerdir. Bu mektupların çoğu Akhenaten‘in kişisel olarak bir durumla ilgilendiğini, yetenekli bir yönetici olduğunu ancak hükümdarlığı ilerledikçe bir hükümdarın sorumluluklarını daha az önemsediğini göstermektedir.

Hem Amarna mektuplarından hem de Tutankhamun‘un daha sonraki kararnamesinden ve arkeolojik göstergelerden gelen kanıtların üstünlüğü, Akhenaten‘in konularına, vasal devletlerine ve hükümdarlığına göre çok zayıf bir hükümdar olduğunu ileri sürüyor.

Akhenaten kendini ve karısını sadece tanrıların hizmetkarı olarak değil Aten‘in ışığının enkarnasyonu olarak gördü. Dönemin sanatı kraliyet ailesini garip bir şekilde uzun ve dar olarak tasvir eder ve bu bazıları tarafından “gerçekçilik” olarak yorumlanırken, sembolizm çok daha olasıdır. Akhenaten için tanrı Aten, görünmez, tamamen güçlü, her şeyi bilen ve dönüştürücü olan başka bir şeye benzemiyordu ve döneme ait sanat bu inancı tasvir edilen merakla uzun ve ince figürlere yansıtıyor gibi görünüyordu. Onlar Aten’in dokunmasıyla dönüşüme girmişler gibi resmedilmişlerdir.

Şehir Akhenaten’ın ölümüne kadar gelişti daha sonra Tutankhamun başkenti Memphis’e sonra da Thebes’e taşıdı. Tutankhamun babasının politikalarını tersine çevirmek ve Mısır’ın kültürünü koruyan ve neredeyse 2.000 yıldır gelişmesine yardımcı olan eski inanç ve uygulamalara döndürmek için önlemler başlattı. Tapınaklar yeniden açıldı ve onlara bağlı işletmeler yenilendi.

Tutankhamun bu reformları tamamlayamadan öldü ve onlar halefi eski vezir Ay ve daha sonra Horemheb tarafından sürdürüldü. Horemheb Akhenaten yönetiminde bir generaldi ve ona sadakatle hizmet etti ancak dini reformlarına şiddetle karşı çıktı. Horemheb tahta geldiğinde Akhenaten hala yaşıyordu. Şehrin yerle bir etmesini emretti ve kalıntıları kendi projeleri için dolgu olarak kullanıldı.

AMARNA’NIN KEŞFİ

Şehrin kalıntıları ilk olarak MS 18. yüzyılda Fransız rahip Claude Sicard tarafından haritalandı ve çizildi. Diğer Avrupalılar daha sonra bölgeyi ziyaret ettiler ve Amarna Mektupları’nın keşfinden sonra bölgeye ilgi duyuldu. Mısır seferleri sırasında 19. yüzyılın sonlarında Napolyon mühendisleri tarafından araştırılmış ve haritalanmıştır. Rosetta Taşı deşifre edildikten ve eski Mısır hiyeroglifleri okunabildiğinde bu çalışma diğer arkeologların dikkatini çekti. Akhenaten’in adı bu biliniyordu ama önemi bilinmiyordu. MS 20. yüzyılın başlarında arkeologlar bu keşfi yapınca her şey ortaya çıktı.

Amarna’yı bu konuda özel bir durum yapan şey şehrin ne zaman ne de istilacı bir ordu tarafından değil onu inşa eden kralın halefi tarafından hedef alınmasıdır. Mısır’ın antik tarihinde başka hiçbir zaman bir kralın halefi tarafından adını silmek için yıkılan bir şehir yoktu. Bir kişinin adını bir tapınaktan, anıttan veya mezardan çıkarmak onları sonsuzluktan mahrum etmekti. Bu durumda sadece bir şehrin tamamının kaldırılması Horemheb‘in adalet duygusunu tatmin edecektir.

Mısırlılar kişinin öbür dünyadaki ebedi yolculuğuna devam edebilmesi için yaşayanlar tarafından hatırlanması gerektiğine inanıyordu. Akhenaten’ın durumunda sadece tahrif edilmiş bir mezar veya tapınak değil hayatının ve saltanatının bütünlüğü de vardı. Mısır’daki her şehirde tüm anıtları yıkıldı ve adını ya da tanrısının adını taşıyan her yazıt keskilerle kazındı veya kırıldı. Akhenaten’in sapkınlığı çok ciddi olarak kabul edildi ve ülkeye verilen hasar o kadar şiddetli ki eski Mısır’da karşılanabilecek en kötü cezayı kazandığı düşünülüyordu: Yok olmak!

 

AMARNA DÖNEMİ ATEN İNANIŞI VE KÜLTÜ >>>