Eski Mısır’da Mabetler

Abu Simbel Tapınağı

Eski Krallığın hükümdarları Mısır’ın hemen her yerine mabetler inşa ettirmişlerdir.

En orijinal örneklerden biri Güneş tanrısı “Ra”ya özel olarak yapılan mabettir. Büyüklüğü ve şekli hakkında bir fikir edinmek için, bunlardan Abusir’de meydana çıkarılan 5. Hanedanlık zamanında inşa edilmiş olanı hakkındaki bilgiler daha nettir. 100 metreden fazla uzunlukta, 80 metre genişlikte, sur ile çevrilmiş bir saha içinde, 38 metre yanları ve 20 metre yüksekliğinde bir kare mezar üzerinde kalın dikili bir taş bulunmaktadır.Bu anıt bütün mabede hakimdir. Asıl Güneş Tanrısını temsil eden sembol budur. Kaidenin önünde kurban kesmeye mahsus mezbaha bulunuyor. Sur dışında, çölün ortasında 28 metre uzunluğunda pişmiş topraktan kayık, güneşin gece yolculuğu için hazırlanmış durumdadır.

5. Hanedanlık‘ın hemen hemen bütün hükümdarları, bu türlü Güneş mabetlerini piramitlerin yanı başına yaptırmışlardır. Bunlardan beş tanesinin adı bilinmektedir. Harabe kalıntılarından en iyi belli olanı, Abusir mabedidir.

Abu Sir Mabedi

Heliopolis’te 3. Hanedanlık zamanına ait bir mabet yapısı örneği, başka yerde görülmeyen bir tarzdadır. Bu 300 metre genişliğinde yuvarlak ve 40 metre kalın duvarlarla çevrilmiştir. İç tarafında direklerle tutturulmuş, uzunluğuna beş hücreden ibaret binadır.

Orta Krallık dönemindeki mabetler tam olarak korunamamıştır. Bazıları Hiksoslar devrinde (MÖ.1788-1580) harap edilmiş, diğer bir çoğu da 18. sülale kralları tarafından ele alınarak büyütülmüş ve şekilleri değiştirilmiştir.

Orta Krallık devrinde XI. Hanedanlık‘tan Mentubotep’lerden birinin yaptırdığı mabet sonradan tadilata uğramayan mabetlerden biridir. Deir-el-Bahri mevkiinde bir dağ yamacında inşa edilmiş olan bu bina, ölen insanlar için yapılan ayinlerde kullanılan mabettir. Prensesler için yapılmış yeri de mevcuttur. Mabedin dip tarafında uzun bir dehlizden kayalıklar içine girilerek küçük bir odada son bulmaktadır. Burada ihtimal ki kralın heykeli konulmuştu.

XII. Hanedanlık kralları da bir takım abideler meydana getirmişler. Mabet olarak yapılanlar ve sonradan tadilata uğrayanlardan bazıları şunlardır:

Memfiste Ptah mabedi genişletilmiş, Karnak’ta Amon, Dendera’da Hathor, Heliyepolis’te Atum, Abidos’ta Osiris.

Yeni Krallık devri mabetleri üç kısımdan ibarettir. Dörtgen şeklinde olan mabetlerin uzunluğu genişliğinin iki katıdır. Ön kısım, iki yüksek pilon arasından açılan büyük merkezi bir kapıdır. İç avlu sütunlarla çevrilidir. Bunun gerisinde ayin yapılan salonlar ve daha ileri de ise bir koridorla ayrılmış ilah heykellerinin konduğu mukaddes yer ve hazinelerin saklandığı odalar, mağazalar bulunmaktadır. İlah heykeli ya bir hücreye kapatılmış veya bir kayık üzerine oturtulmuştur.

Mabedin çoğu yerine büyüklü küçüklü heykeller konmuştur. Duvarlarına kabartma yazılar ve süsler yapılmıştır. Kralın icraatına ait olanları halkın girebileceği yerlerde, rahiplerin girmesine mahsus yerlerde ise tapınma ve dini ayinleri gösteren sahneler yapılmıştır.

Hatshepsut Tapınağı

Mabetler genelde iki temel fikre göre yapılmıştır. Biri büyük ve baş ilahlar için, diğerleri ise ölüler kültünün yapılacağı mezar mabetleridir. Bu mezar mabetlerini her kral kendine özel yaptırmıştır. Mezarlardan ayrı yapılan bu çeşit mabetlerin gerek planları, gerekse  yer ve büyüklükleri itibariyle önemli değişiklikler olmuştur. Bunlardan Kraliçe Hatshepsut’un Der-el-Bahri ‘deki mabedi anlatılır. Çünkü bu bina Mısır abidelerinin en orijinallerinden biri sayılmaktadır. Bu kadın hükümdarın yaptırdığı mabet, bir dağ eteğinde kayalığın yamaçlarına uygun bir şekilde yerleştirilmiş sütunlarla tutturulmuş teraslar halinde yukarıya doğru yükselmektedir. En üst terasta asıl mabet ve onun arkasında kaylar içine oyulmuş bir çok ibadet yerleri yapılmıştır. Bu mabedin duvarlarında, kraliçenin soyuna ve yaptığı hükümet işlerine dair sahneler kabartma olarak resmedilmiştir. Bu açıklık ve inceliğinden dolayı bu mabet Mısır’ın en güzel abidelerinden biri sayılmaktadır.

Ramesseum

II. Ramses’in “Ramesseum”u da bu çeşit mabetlerdendir. Amon tanrısı için yapılan büyük Karnak ve Luxor mabetleri Mısır’ın en büyük ve en muhteşem abideleri sayılırlar.

Mabet tipi planlarda birbirinden farklı üç kısım görülür.

Yeni Krallık devri mabetlerine uzunlukları hepsinde aynı olmayan bir yoldan girilir. Bu yol boyunca tanrının mukaddes hayvanının sembolü olan, sfenksler konmuştur. Mesela Karnak’ta, Tanrının koç sembolü birer sfenks heykeli olarak sıralanmıştır. Buna “İlah Yolu” denmektedir. Yolun sonunda mabet kapısının iki tarafında yükselen, kaideleri geniş yukarıya gittikçe daralan ve tamamıyla Mısır üslubuna has “pilon” denilen duvarlar vardır. Genelde bunların önüne hangi kral yaptırdıysa, onun büyük mikyasta bir kaç heykeli konur. Mesela Luxor ‘da bu heykeller 6 adettir. Mabet kapısının iki yanında yükselen pilonlar üzerinde ise, hangi kral yaptırmış ise onun zaferlerine ait kabartmalar konmaktadır. Luxor Tapınağı’nın bu duvarlarına II.Ramses ‘in Kadeş Savaşı’nı anlatan sahneleri yapılmıştır.

Luxor Tapınağı

Pilon duvarların ortasındaki kapıdan girince üç tarafı bir veya iki sıralı sütunların bulunduğu bir avlu vardır. Burası halkın girmesine mahsus olan yerdir. Sütunları çevreleyen duvarlarda da yine kabartmalar bulunmaktadır.bunlar ya dini sahneler ya da yine ender olarak savaş tasvirleridir. Luxor Tapınağı‘nda bu sütunlar arasına kralın büyük farkla heykelleri yerleştirilmiştir.

Bu açık avluda, birkaç basamak merdivenle asıl mabedin en önemli kısmı olan  bir “hipostil” salona girilmektedir. Burası da sütunlarla tutturulmuş ve tavanından yarı aydınlık alan, duvarlarında çeşitli ilah ve ilahelere ait kabartma ve oymalar yapıldığı gibi tavanlarında da yine, burada icra edilecek törenlerin önemine göre resimler yapılmıştır. Bu salon yarı ışıklı ve dekorlu hali ile çeşitli törenlerde yüksek şahsiyetlerin rahiplerin ve nihayet kralın bulunacağı bir yerdir.

Aynı zamanda eğer kralın bir varisi olmazsa bu hipostil salonda, Amon’un mucizesi ile yeni kral ilah tarafından işaret edilerek seçilmek için törenler yapılmıştır. Bu hipostil salonlardan birisi hakkında bir fikir vermek için Seti I tarafından başlatılıp  II. Ramses’in bitirebildiği Karnak Tapınağı‘nın ölçüleri şöyledir: Genişliği:103 sütunla, derinliği 50 sütunla, tavanı ise 130 sütunla tutturulmuştur.

Karnak Temple

Böylece sfenksle sıralanmış ilah yolundan sonra ortası tamamen açık bir avlu, yarı aydınlık olan sütunlu  hipostil bir salon ve daha sonra da ilahın mukaddes sayılan mevcudiyetine ve hazinesine yaklaştıkça mistik bir karanlık içine gömülen bir mabet planı ortaya çıkmıştır.

Ayrıca Eski Mısır mimarisinde mabetleri şu esaslara göre de ayırmak mümkündür:

1. Klasik Mabetler
2. Kayalıklar İçine Oyulan Mabetler
3. Güneş İlahına Özel Mabetler
4. Kralların Küçük Mabetleri
5. Ölülerin Ayinleri için Yapılan Mabetler